بخش دوم پژوهش در باره شهر سوکان یا شهرک سعدی

بخش دوم ؛ «شهر تاریخی سوکان »

الف ؛ یادآوری:

هرچند قلعه فهندژ و چاههای سه گانه آن در ۱۱ دی ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۵۲۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است و آرامگاه شیخ مشرف الدین بن مصلح الدین سعدی شیرازی نیز در تاریخ ۲۰ آبان ۱۳۵۳ به شماره ثبت ۱۰۱۰٫۳ در انجمن آثار ملی به ثبت رسیده‌است اما از ثبت شهر باستانی سوکان یا همان شهرک سعدی کنونی خبری نیست. اینجانب سعید شجاعی سعدی بعنوان یک کارشناس در سه حوزه برنامه ریزی شهری-اجتماعی و جهانگردی و انفورماتیک با سی سال تجربه عملی در هر سه حوزه با پژوهش بر برخی اسناد و تعدادی کتب داخلی و خارجی که بصورتی از قلعه فهندژ و شهر سوکان ذکری شده است و انطباق مستندات تاریخی با واقعیات میدانی به این نتیجه رسیدم که نام سعدی هرچند بسیار با ارزش و دارای اعتبار علمی و فرهنگی ملی و جهانی است اما بدلیل آنکه فقط به حدود هشتصد سال از تاریخ شهر سوکان یا سعدی کنونی اشاره دارد لذا نمی تواند گویای واقعیت سه هزار ساله و حتی بیشتر شهرک کنونی سعدی و یا همان شهر باستانی سوکان باشد لذا با توجه به اینکه شورای شهر شیراز در سال ۱۴۰۰ رسماً شهر سوکان را پذیرفته و برای آن بودجه تعیین نموده لذا جا دارد تا نام شهرک سعدی بصورت « شهر تاریخی سوکان ( سعدیه)» تغییر نماید.

ب؛ راههای ارتباطی شهر تاریخی سوکان ؛
شهر تاریخی سوکان و  قلعه فهندژ ( یا پهندژ، کهندژ و پهندز) تا قبل از هخامنشیان چندان مشخص نبوده است اما با ایجاد امپراتوری هخامنشیان توسط کوروش کبیر و بویژه در دوران داریوش کبیر سراسر امپراتوری ایران توسط راه  های بهم پیوسته و نیز سیستم «چاپار» و «چاپار خانه» نه تنها برای اولین بار در تاریخ و تمدن جهان «شبکه پستی و مبادله حوالجات مالی » را ابداع و به جهانیان معرفی نمودند بلکه آنرا در سراسر امپراتوری هخامنشیان برای مبادله نامه و حوالجات مالی و دستورات حکومتی و امور تجاری و نظامی و غیره عملیاتی نمودند. راههای ارتباطی شهر تاریخی سوکان از طریق مسیری که امروزه جاده خرامه نامیده میشود به شهرها و مراکز نظامی و بویژه از طریق دشت کلوار به مجموعه تخت جمشید دسترسی داشته است. همچنین در دوره ساسانی که جاده ابریشم برای مبادلات کالا بویژه ابریشم از چین تا اروپا کشیده شده بود و از مرز شهر سرخس کنونی وارد ایران گردیده و از محدوده کوهستانی مرز بازرگان و آرارات از ایران  خارج می گردید جاده های که از شیرازوه به شهر سوکان می‌رسید کالاهای تجاری را به سراسر امپراتوری هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان و همچنین در دوران اسلامی منتقل می‌نمود.

یادآوری؛ چاپار به اسب سواران تندرو هخامنشیان گفته میشد و چاپارخانه نوعی کاروانسرا بود که با فاصله حدود هر بیست و چهار کیلومتر فاصله از یکدیگر ساخته شده بود تا مسافران و چاپارها بتوانند استراحت نموده و درصورت لزوم اسبهای خود را تعویض نمایند.
پ؛ شهر سوکان کجای شهرک سعدی امروزی واقع شده بود.
از انطباق مستندات تاریخی با واقعیات میدانی اینجانب سعید شجاعی سعدی به این نتیجه رسیدم شهر باستانی سوکان از حدود طاوسیه امروزی شروع و بصورت پراکنده در نوار امتداد قنات سعدی که سابقه آن به قبل از هخامنشیان می رسد تا مکانی که در شهرک سعدی امروزی آن را اصطلاحا « پوزه آبخان» می‌نامند امتداد داشته است.
پژوهش های اینجانب سعید شجاعی سعدی همچنین نشان از مهاجرت بخشی از مردم به دشت موجود با چشمه های زیبا و پر آب و پناهگاه غار نسبتا بزرگ طبیعی و دستکاری شده در ارتفاعات کوه بمو مشرف به سعدی در فصل بهار و تابستان تا اوایل پاییز نیز بوده است.
ت؛ شغل و فرهنگ مردم سوکان ؛
وجود شکارگاه طبیعی پارک بمو و دشت حاصلخیز خیز دو طرف مسیر عبور قنات و بارشهای فراوان شغل مردم شهر سوکان را شکار و کشاورزی قرار داده بود اما بنا بر اسناد تاریخی که برخی از مآخذ های آن را در پایین صفحه تقدیم نموده ام قلعه فهندژ جایگاه و اقامتگاه هنرمندان و  بنا و طراحان و معماران بسیار ماهری بوده است که مجموعه اعجاز انگیز تخت جمشید و غیره را ساختند.
برداشت شخصی بنده آن است که این هنرمندان بزرگ و خالقان بناهای عظیم تاریخی وارثان هنرمند آن سازنده زیگورات چغازنبیل است. (چُغازَنبیل ، نیایشگاهی باستانی است که حدود ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد در تمدن ایلام  در نزدیکی شهر شوش ساخته شده است.).
بنده بر این باورم که شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی دقیقا با علم و آگاهی از سابقه درخشان تاریخی سوکان در این مکان بسر برد و دو اثر جاوید و جهانی خود را یعنی بوستان و گلستان را به بشریت تقدیم نمود.

ث؛ دین و باورهای مردم شهرسوکان:
بر اساس مستندات و شواهد میدانی بنظر می‌رسد دین مردم شهر سوکان «مهرپرستی و بعد زرتشتی» بوده است آتشکده های قلعه فهندژ و نوک قله خرمن کوه در دشت کوه سعدی که در بین اهالی کنونی شهر تاریخی سوکان و یا شهرک سعدی امروزی « خرف خانه» نامیده میشود از جمله واقعیت های موجود در باره باورهای دینی ساکنان سوکان بوده است. بعد از ورود اسلام به ایران همانند اکثریت مکانهای کشور دین مردم سوکان نیز به اسلام تغییر نمود.
ج؛ باغ دلگشا و قنات تاریخی شهر سوکان:
ج- ۱ ؛ باغ دلگشا؛
این باغ مصفا اگر نگوییم قدیمی‌تر ین باغ ایران است بدون تردید میتوان آنرا برابر اسناد تاریخی یکی از قدیمی‌ترین باغات ایران بحساب آورد. این باغ ارتباط مستقیمی با چاههای حفر شده در قلعه شهر سوکان داشته است که در اواخر دهه چهل کانال ارتباطی بین چاه های فوق با باغ دلگشا و مناطق مختلف شهر تاریخی سوکان برقرار می‌ساخته بهنگام تعریض بلوار بوستان آشکار گردید که نهایتا توسط شهرداری مسدود گردید. بدیعی است این کانال تاریخی بخشی از هویت تاریخی شهر سوکان و مردم باستانی این شهر است که باید در آینده بشکل قابل قبولی جهت جذب جهانگردان داخلی و خارجی بازگشایی گردد. 
ضمنا همانگونه که قبلاً رسماً طی نامه های از اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری، شورای شهر و استانداری فارس تقاضای ایجاد تله کابین از محدوده  باغ دلگشا تا راس قلعه فهندژ و از محدود پاسگاه محیط زیست جنب ایستگاه برق پوزه آبخان تا راس کوه بمو و دشت و چشمه های بسیار با صفا و مفرح آن را نمودم که انتظار میرود در آینده عملیاتی گردد.
از سوی دیگر هرودت تاریخ نگار  یونانی قرن دوم پیش از میلاد به باغی در سرزمین پارس اشاره دارد که لشکریان اسکندر به هنگام فتح تخت جمشید در آن با لشکریانش اسکان یافته است او همچنین به آب روانی اشاره دارد که در واقع همان قنات تاریخی شهر سوکان یا شهرک سعدی است.
ج- ۲: قنات سعدی ؛
برخی سابقه قنات سعدی را به هزار و پانصد سال پیش میدانند. اما یافته های مطالعاتی اینجانب سعید شجاعی سعدی بیانگر سابقه قنات شهر تاریخی سوکان  به دوران قبل از هخامنشیان برمی‌گردد. همانگونه که ذکر گردید هردوت تاریخ نگار یونانی قرن دوم قبل از میلاد از باغی در سرزمین پارس با آب روان گوارا یاد می کند که اسکندر و لشکریانش در قبل و بعد از فتح مجموعه تخت جمشید در آن اسکان یافته است.

نتیجه گیری؛.
بنا بر آنچه در این پژوهش مهم گفته شد سوکان نام یک شهری تاریخی است که قلعه فهندژ در ابتدا برای حفظ و حراست از آن ایجاد گردیده است اما بعدها خود به مکان اسکان هنرمندان و معماران و نوازندگان و حکاکان و سنگ تراشان و غیره تبدیل کردید. برداشت پژوهشی اینجانب سعید شجاعی سعدی از واقعیات میدانی و مطالعه اسنادی آن است که طبقات بالایی شهر سوکان ( حاکمان و نظامیان, روحانیان، معماران نوازندگان و غیره)در قلعه فهندژ زندگی می کردند و طبقات فرو دست نظیر کشاورزان، کارگران و غیره در خارج از قلعه فهندژ و در امتداد قنات تاریخی شهر سوکان یا شهرک سعدی امروزی بسر می‌بردند.
بنابراین قلعه فهندژ و شهر سوکان هردو به یک معنی نام یک مجموعه شهری واحد بوده است. شاعر بزرگ و استاد سخن ایران و جهان نه فقط سعدی را بخاطر آب و هوایی معتدل و مفرح آن انتخاب کرده است بلکه از یافته ها چنین بر می آید که شیخ اجل سعدی شیرازی با علم و آگاهی از سابقه درخشان تاریخی شهر سوکان بوده که خانقاه و عبادتگاه خود را در محلی که آرامگاه وی در آن قرار دارد برپا نموده است. اینجانب سعید شجاعی سعدی بعنوان یک پژوهشگر و یکی از اهالی بومی شهر تاریخی سوکان از همه پژوهشگران و نویسندگان و مترجم ، هنرمندان و غیره کشور و جهان بویژه مسئولان استانی و کشوری درخواست پیگیری موارد مطرح شده و انجام پژوهش‌های علمی بیشتر را دارم.

سعید شجاعی سعدی
شیراز شهر تاریخی سوکان ، یازده دی ماه ۱۴۰۳

برخی منابع و مآخذ استفاده شده در بخش دوم این پژوهش:

احمد زرکوب، شیرازنامه، به کوشش اسماعیل واعظ جوادی، تهران، ۱۳۵۰ ش؛ بروگش، هاینریش، در سرزمین آفتاب، ترجمۀ مجید جلیلوند، تهران، ۱۳۷۴ ش؛ زارع، فرزانه، تحقیقات میدانی؛ شیرازی، عیسى،تذکرۀ هزار‌مزار، به کوشش عبدالوهاب نورانی‌وصال، شیراز، ۱۳۶۴ ش؛ فرصت، محمد نصیر، آثار عجم،بمبئی، ۱۳۱۴ ش؛ ویلز، چارلز جیمز، سفرنامه، ترجمۀ غلامحسین قراگوزلو، تهران، ۱۳۶۸ ش؛ نیز:

Curzon, G. N., Persia and the Persian Question, London, 1966; Massé, H.,Croyances et coutumes persanes, Paris, 1938; Sykes, P. M., Ten Thousand Miles in Persia, New York, 1902.